Karen Shakhnazarov: "Điện ảnh Nga phải trở nên tư tưởng dân tộc"

(TGĐA) - Karen Georgievich Shakhnazarov là đạo diễn kiêm biên kịch Nga lừng danh, giám đốc điều hành hãng Mosfilm. Ông sinh năm 1952 tại tỉnh thành Krasnodar, tốt nghiệp khoa đạo diễn Trường Điện ảnh nhà nước (VGIK) năm 1975. Là tác giả của những bộ phim như: Chúng tôi từ ban nhạc Jazz , Buổi chiều mùa đông ở Gagra , Kẻ ám sát Nga hoàng , thị thành Zero , Người đưa thư , Phòng 6 … Bộ phim mới nhất và trước nhất của ông về chiến tranh Hổ trắng , dựa theo cuốn tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Peterburg Ilya Boyashov, là câu chuyện về người lính xe tăng may mắn sống sót sau những thương tích kinh khủng. Nhân kỷ niệm 68 năm ngày thắng lợi phát xít (9/5/1945 – 9/5/2013), chúng tôi xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc bài đáp phỏng vấn của đạo diễn. Poster phimChúng tôi từ ban nhạc Jazz - Thưa Karen Geogievich, hai năm trước trên “Báo Văn”, ông đã thủ xướng cuộc bàn cãi “12 đạo diễn nổi giận”. Ông và các đồng nghiệp của ông đã trả lời nhiều câu hỏi, qua đó có thể phát hiện ra xu thế chung của nền điện ảnh Nga hiện. Giống như 10 năm trước, thực trạng điện ảnh nước nhà vẫn bất ổn. Và vấn đề chủ yếu nhất vẫn còn để ngỏ - liệu quốc gia có cần điện ảnh không, và có hay không sự nhận thức của cấp trên về ý nghĩa của điện ảnh đối với ý thức dân tộc? Vẫn như trước, có cảm giác rằng những quyết định chung cuộc, hữu hiệu đối với nền điện ảnh nước ta vẫn nằm đầu đó bên ngoài. Quan trọng là kinh tế, quốc phòng, lương hưu... Còn điện ảnh, cũng như văn hóa, vẫn ở ngoài cuộc. Vẫn chưa có sự nhận thức thấu triệt tầm quan yếu của điện ảnh, mà thiếu những quyết định ở cấp cao nhất sẽ không có gì xảy ra. Nhưng về nguyên tắc tôi muốn nhấn mạnh rằng đây không chỉ là vấn đề tiền bạc. Chúng ta đã tra tấn nhau bằng những câu chuyện về lóng tư tưởng dân tộc. Theo tôi, điện ảnh cũng có thể trở thành tư tưởng dân tộc ở nước Nga hoặc một bộ phận của nó, và cần xây dựng một chính sách tài chính đúng đắn đối với nó. - Năm 2013 vừa tròn 27 năm ngày tổ chức đại hội điện ảnh lần thứ 5. Nói chung, có thể coi đại hội này là một sự nhầm lẫn ngây thơ của các nhà điện ảnh cũng như những người làm nghệ thuật vào thời điểm sơn hà bắt đầu được hít thở bầu không khí tự do, điều này xét về mặt con người, hoàn toàn có thể lý giải được… Đầu tiên, đó là một đại hội chân thực. Và tôi không đồng ý với những kẻ cho rằng đó là một hành động côn đồ, rằng chính các nhà điện ảnh bắt đầu làm sụp đổ Liên bang Xô viết. Nhân tiện xin nói, đó là đại hội rút cục, nơi người ta nói một cách đích thực, nghiêm trang về điện ảnh. Từ ấy đến nay không ai nói về điện ảnh, về những khó khăn của nó sâu sắc đến thế trên các diễn đàn cao cấp. Bởi hiện người ta chỉ nói về tiền, về sự tài trợ của quốc gia… Chúng tôi cũng đã nói về điều đó, nếu độc giả biên bản của đại hội sẽ thấy, kể cả việc cải thiện cơ sở kỹ thuật vốn vô cùng quan yếu đối với chúng tôi lúc bấy giờ. Nhưng xin nhấn mạnh rằng đối tượng đàm đạo chính yếu là điện ảnh như một nghệ thuật. Và vấn đề thứ hai rất quan yếu mà người ta bỏ quên khi nói về những xung đột ở đại hội ấy. Ở đây ngấm ngầm diễn tả cuộc chiến đấu của các đời, và đó cũng là một quá trình tự nhiên. Cố nhiên, các bậc thầy, những đạo diễn vĩ đại của đời trước đã xác định chính sách trong điện ảnh. Mà dưới thời Xô viết, chẳng hạn, vấn đề kinh phí của bộ phim cũng không kém phần gay gắt hơn bây chừ. Và thế hệ trung gian với các tăm tiếng như Klimov, Solovyov, Bykov lên cầm lái Hội điện ảnh hoàn toàn có quyền hy vọng vào sự đồng đẳng trong vấn đề này và các vấn đề khác hệ trọng tới điện ảnh trong nước. Sau đó, chính trị đã can thiệp vào quá trình chẳng thể đảo ngược này, dẫn tới sự sụp đổ của Liên Xô. PhimBuổi chiều mùa đông ở Gagra - Phát biểu tại đại hội này, Rolan Bykov nhắc lại câu chuyện xẩy ra vào đầu những năm 70 với A. Surin, giám đốc “Mosfilm” lúc bấy giờ. Surin phàn nàn rằng Khutsiev với Shchukshin tạo ra các kiệt tác của mình và nhận giải thưởng ở phương Tây, còn ông ta bị đau đầu vì điều đó…Trong khi những bộ phim nhàng nhàng khiến ai cũng ưng ý, không ai chửi ai… Và nói điều đó là con người trực tiếp gắn với hệ tư tưởng và rất sợ đánh mất chiếc ghế của mình. Tức là những “chiến sỹ” trên mặt trận tư tưởng đã bắt đầu phản bội nó, và sự dính líu của giang sơn đã diễn ra sớm hơn nhiều? Tôi tin tưởng rằng sự sụp đổ của Liên Xô bắt đầu sau khi Stalin mệnh chung, và về đề tài này có nhiều công trình nghiên cứu khách quan. Sự chuẩn bị chiến tranh đã trở nên kết quả logic của việc xây dựng một quốc gia thực sự vĩ đại vào những năm 20, 30. Và không chỉ chuẩn bị chiến tranh, nội dung của nó là xung đột Đông -Tây. Thực sự đó là cuộc chiến của các nền văn minh. Còn sau đó tổ quốc không thể tồn tại trong một cơ cấu cứng nhắc như vậy. Quá trình suy sụp đã diễn ra, và điện ảnh chỉ là một bộ phận nhỏ của cái hệ thống đã được hình thành đó. - Suốt 20 năm nền điện ảnh Nga không tạo ra được một tác phẩm nào để, mô phỏng câu nói của Pokrovsky về opera, cả dân tộc bỏ hết mọi công việc, buổi tối đi xem phim, và sáng hôm sau thức dậy với một tâm cảnh khôn xiết vui vẻ. Hơn nữa, thời kỳ đó thậm chí không tồn tại khái niệm huyền thoại. Trong khi nền điện ảnh Xô viết xoành xoạch có 5-6 huyền thoại tuyệt đối cộng với 5 chục tên tuổi thẳng tắp nằm trong tầm mắt của khán giả, hơn nữa của bất cứ công dân nào trong nước. Cảnh trong phimNgười đưa thư Hiện thời không thể có huyền thoại theo đúng định nghĩa của nó. Lúc bấy giờ các diễn viên, như những huyền thoại, thể hiện một tư tưởng nào đấy. Còn bây giờ không có tư tưởng như vậy. Đó là thế hệ của những nhân vật hướng vào cuộc đấu tranh - Cherkasov, Andreev…Còn phụ nữ là phần thưởng cho chiến công mà họ đã giành được. Vì người nữ giới nhân vật đã thực hành những chuyến bay xuyên lục địa, chinh phục những đỉnh núi cao. Còn sau chiến tranh cả nhân vật nam lẫn nữ đều đã thay đổi. Các nhân vật hy sinh ngoài mặt trận. Bản thân khái niệm chiến công trong điện ảnh càng ngày càng trở nên hình thức hơn. Tôi coi bộ phim xuất sắc của bạn tôi Volodia Menshov “Moskva không tin những giọt nước mắt” là đỉnh cao trong sự tha hóa nhân vật. Bạn hãy nhìn anh chàng thợ nguội Gosha mà xem, chừng như vẫn là một con người cần cù, nhưng phương hướng sống, ý nghĩa của sự hiện hữu trong thế giới này đã hoàn toàn bị xói mòn... - Đồng nghiệp của ông, Vadim Abdrashitov, phàn nàn về sự thiếu vắng tư tưởng nghệ thuật nói chung trên toàn thế giới. Tôi hoàn toàn nhất trí. Tai họa ở chỗ, mục đích của chủ nghĩa tư bản xoành xoạch là một – sinh sản hàng hóa. Điều đó rất ít có ý nghĩa đối với nghệ thuật. Có một nghịch lý là phương Tây đã nhận thức điều đó từ lâu. Còn ở nước Nga, chúng ta không thể nào hiểu được. Mặc dù 20 năm có thể quá ít đối với điều đó xét về quy mô lịch sử. - Bây giờ, ai cũng có thể làm phim, thậm chí bằng điện thoại di động, điều đó có làm mất uy tín nghề nghiệp không? Vâng, dĩ nhiên. Những điều kiện kỹ thuật bây chừ mà bất cứ kẻ nào cũng thể tiếp cận để tham gia thế giới điện ảnh và coi mình là đạo diễn, có ảnh hưởng trực tiếp tới chất lượng nghệ thuật, nếu chúng ta nói tới toàn cảnh. - Yury Kara nói rằng cả Solovyov lẫn Mikhalkov đều không thể xây dựng được Hội điện ảnh thành một tổ chức xã hội thực thụ… Kết quả là hội một đằng, điện ảnh một nẻo, khán giả một phương… Tiếc thay, tôi rút ra một kết luận đáng buồn rằng thực chất của nghề chúng ta hoàn toàn xa lạ với sự phục tùng máy móc. Lao động của chúng ta mang tính chất cá nhân, chính bởi vậy chúng ta khó khép mình vào tổ chức. Bạn nói về tính hợp nhất của điện ảnh Xô viết, nhưng làm sao không thống nhất nếu lúc bấy giờ chúng tôi buộc phải làm việc trong phạm vi những quy tắc khăng khăng. Và bất kỳ một đạo diễn nào, thậm chí lớn nhất, cũng phải thực hiện những yêu cầu này. Nếu bạn muốn biết thì đó là những yêu cầu rõ ràng của GOST (Tiêu chuẩn nhà nước Liên Xô) được vận dụng cho bất kỳ một tác phẩm nghệ thuật nào ở Liên Xô. Cái hội ấy đã tổ chức ra chúng tôi, chúng tôi thỉnh thoảng có cẳn nhẳn, nhưng buộc phải phục tùng… Còn hiện giờ nhà nước quả là sổ toẹt vào vào hội, nên chúng tôi chẳng thể tự tổ chức được. - Thưa Karen Georgievich, là một giám đốc ông phải bảo đảm việc làm cho hàng trăm người, mặt khác, ông thông thạo những gì diễn ra xung quanh, kể cả trên bờ cõi “Mosfilm”, nơi trong các trường quay người ta đang thực hành những bộ phim truyền hình nhiều tập, các chương trình truyền hình…Ông có chấp thuận sự thỏa hiệp không? Sự thỏa hiệp là thế tất, bạn chẳng thể lẩn tránh nó. Bản thân cuộc sống là một sự thỏa hiệp. Nhưng điều quan yếu là phải xoành xoạch biết giới hạn mà tôi với nhân cách một giám đốc chẳng thể vượt qua. Phải luôn luôn biết nói với mình và cấp dưới của mình: dừng lại, tiếp theo chẳng thể thỏa hiệp nữa. Tỉ dụ, tôi không bao giờ chấp nhận việc sử dung ngôn ngữ thông tục trong điện ảnh, sàn diễn, truyền hình... Cảnh trong phimThuốc độc, hay lịch sử những vụ đầu độc trên toàn thế giới - Năm nay vừa tròn 12 năm kể từ khi xuất hiện trên màn ảnh bộ phim của ôngThuốc độc, hay lịch sử những vụ đầu độc trên toàn thế giới. Xin ông cho biết căn số bộ phim có diễn ra như ông mong đợi không? Đây là một câu hỏi rất thú. “Thuốc độc…” là bộ phim được xem nhiều nhất trên Internet, nó thường được các kênh truyền hình giới thiệu, cho đến hôm nay, đây là bộ phim của tôi được xem nhiều nhất. Năm 2002, sau khi đoạt giải thưởng tại LHP Kinotavr, nó bị phản đối mạnh mẽ. Thậm chí một thời kì tôi không nhắc tới nó trong các bài phát biểu công khai, còn hiện nay đã xuất hiện nhiều người mến mộ trung thành của bộ phim. Có thể, những vấn đề đặt ra trong “Thuốc độc…” càng ngày càng được phát hiện trong cuộc sống chúng ta vào thập kỷ gần đây. Tiện cũng xin nói, tôi cho rằng một bộ phim hay thỉnh thoảng được tạo ra ngoài ý muốn của chúng ta, chúng ta chỉ là những người truyền bá nó. Hình như kiến trúc sư Tây Ban Nha Antoni Gaudi nói rằng tôi không tạo ra cái gì cả, tôi chỉ xây dựng những công trình do chính thiên nhiên tạo ra… - Là người có thâm niên giảng dạy nhiều năm ở VGIK, xin ông cho biết sự khác nhau cơ bản giữa sinh viên của ông với những thí sinh những năm 60 – đầu 70 của thế kỷ trước? Đó là sự khác nhau khủng khiếp về tri thức, đặc biệt là tri thức nhân bản. Tình hình có thể gọi là thảm họa, vì chưng sinh viên hiện giờ không được trang bị về tri thức văn học, Nghĩa là trong hành trang của các em quả là không có nó. Hơn nữa, đó lại là những thí sinh rất thông thường, dễ thương, thành thử càng thấy buồn hơn. Không thể hình dong nổi một thí sinh không đọc tác phẩm của Tolstoy trong những năm 60 lại dám bước lại gần tòa nhà của VGIK. Lúc bấy giờ giang sơn khá khép kín, không có gì cả, và mọi người ham hiểu biết. Thậm chí tôi chẳng thể lý giải nổi nghịch lý này, vì rằng không chỉ các em con nhà khá giả ở Moskva và Leningrad mà ngay cả những học sinh tốt nghiệp phổ biến thường nhật nhất ở Sibir, Viễn Đông khi đến trường chúng tôi cũng rất tường văn chương và điện ảnh. Thành thử, bây giờ tôi thường nói với sinh viên của mình: hãy đọc sách, chính hành trang này mới có thể đưa bạn tới chiến thắng rút cuộc trong cuộc đua của chúng ta. Đạo diễn - biên kịch Karen Georgievich Shakhnazarov - Bộ phim mới nhất và trước nhất về đề tài chiến tranh của ôngHổ trắng. Đối với ông, một nghệ sĩ giàu kinh nghiệm, điều gì trở nên bất thần nhất trong quá trình làm việc? Chính là cuộc chiến tranh. Quay được một cảnh chiến trận hoặc một hào kiệt biệt lập. Đó không chỉ là sự bắn giết và đổ máu. Mỗi cảnh mặt trận cần phải có nghệ thuật kịch bên trong, một cái cốt đặc biệt. - Mosfilm mô hình năm 98 và hiện là hai hãng phim khác nhau. Ông có thể đánh giá công việc của mình như thế nào? Tôi nghĩ rằng về căn bản tôi biết dùng cơ hội mà số phận dành cho tôi. Xây dựng, chính là xây dựng hãng. Tiện thể xin nói, rất may là lúc bấy giờ tôi không tưởng tượng được tất những khó khăn mà mình sẽ phải chiến đấu. Nếu không, tôi có thể hoảng sợ. Nhờ sự rứa không chỉ của tôi mà của cả tập thể, Mosfilm bữa nay là một hãng phim được coi là mẫu mực trong giới điện ảnh Nga và nước ngoài. Điều đó cũng giống như khi bạn làm một bộ phim từ con số không tới kết quả cuối cùng. - Một ngày nào đó sẽ có một người khác, một giám đốc tiếp theo của Mosfilm ngồi vào cái ghế này. Ông có thể chúc ông ta điều gì, và cảnh báo điều gì? Cần phải tránh thái độ thực dụng thuần túy đối với thương hiệu của Mosfilm. Tôi nghĩ rằng dù rằng Mosfilm là một nền sản xuất công nghiệp với chu kỳ khép kín, nhưng điều đó không được trở thành vượt trội trong công việc của giám đốc. Mosfilm vừa là bảo tồn , vừa là các kho lưu trữ, vừa là những đường phố...Bản thân nó là một huyền thoai, nếu bạn muốn. Chúng tôi đã làm nhiều việc mà ban đầu tưởng như phung phí sức lực và tiền bạc, nhưng chính cái thái độ không vụ lợi ấy đã phát huy tác dụng. Về sau nó đem lại kết quả. Trần Hậu (Theo Báo Văn)